Her gün kullandığımız akaryakıt, temizlik ürünleri, tıbbi malzemeler ve hatta akülü araçlar tehlikeli madde sınıfına girebilir. Bu ürünlerin güvenli taşınması hayati önem taşır. 1957’den bu yana uygulanan ADR sistemi, bugün 50’den fazla ülkede kabul görmüş uluslararası bir standarttır. Lojistik sektörünün bel kemiğini oluşturan bu sistem, yalnızca güvenliği değil, modern ticaretin sürdürülebilirliğini de garanti altına alır. Bu rehberde ADR sisteminin ne olduğunu detaylı bir şekilde ele alıyoruz.
ADR Nedir? Anlaşmanın Temelleri ve Türkiye’deki Uygulama Süreci
ADR, tehlikeli maddelerin karayoluyla güvenli taşınması için kuralları, sınıflandırmaları ve teknik gereklilikleri belirleyen uluslararası bir anlaşmadır. ADR açılımı “Agreement concerning the International Carriage of Dangerous Goods by Road” olup, 30 Eylül 1957 yılında Cenevre’de Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu çatısı altında imzalanmıştır.
29 Ocak 1968’de yürürlüğe giren bu anlaşma, uluslararası tehlikeli madde taşımacılığının güvenli şekilde gerçekleştirilmesi için teknik gereklilikleri belirler.
BM istatistiklerine göre tehlikeli maddeler dünya toplam kargo hacminin yaklaşık %50’sini oluşturmaktadır. Bu hacim, ADR standartlarının önemini vurgular. 1 Ocak 2023 itibariyle ADR’nin 54 ülke tarafından benimsendiği ve en az 2 veya daha fazla ADR üyesi ülke topraklarında gerçekleştirilen taşıma operasyonlarına uygulandığı bilinmektedir.
Türkiye 30 Kasım 2005 tarihli 5434 sayılı kanunla ADR anlaşmasına katılmasının uygun bulunduğunu ilan etmiştir. Ülkemiz 2010 yılında bu anlaşmayı imzalayarak tehlikeli maddelerin karayoluyla taşınması hakkında ulusal yönetmelikler hazırlamıştır. 18 Haziran 2022 tarihli 31870 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Tehlikeli Maddelerin Karayoluyla Taşınması Hakkında Yönetmelik” kapsamında güncel düzenlemeler uygulamaya konulmuştur.
ADR yönetmeliği insan sağlığına ve çevreye zarar vermeden tehlikeli maddelerin güvenli taşınmasını sağlamak amacıyla göndericiler, alıcılar, dolduranlar, yükleyenler, boşaltanlar, paketleyenler, taşımacılar ve tehlikeli madde taşıyan araç sürücülerinin sorumluluklarını net şekilde tanımlar.
Tehlikeli Madde Sınıflandırması Sistemi
ADR 2025, 1 Ocak 2025’te yürürlüğe giren en güncel versiyondur ve önceki versiyon olan ADR 2023’ün 30 Haziran 2025 tarihine kadar geçiş tedbirleri kapsamında kullanılmasına izin verilmektedir.
ADR sistemi tehlikeli maddeleri özelliklerine göre sınıflara ayırarak her birinin taşıma koşullarını belirler:
| Sınıf | Tehlike Türü | Tipik Örnekler | Ana Riskler |
| Sınıf 1 | Patlayıcı Maddeler | Dinamit, barut, havai fişek, mühimmat | Patlama, yangın, şok dalgası |
| Sınıf 2 | Gazlar | Oksijen, asetilen, LPG, amonyak | Basınç, yanıcılık, zehirlilik |
| Sınıf 3 | Yanıcı Sıvılar | Benzin, alkol, tiner, çözücüler | Yanma, buharlaşma |
| Sınıf 4.1 | Yanıcı Katılar | Kükürt, fosfor, sellüloid | Kendi kendine tutuşma |
| Sınıf 4.2 | Kendiliğinden Yanıcı | Beyaz fosfor, alüminyum tozu | Spontan yanma |
| Sınıf 4.3 | Suyla Tehlikeli | Sodyum, potasyum, karbür | Su ile tepkime |
| Sınıf 5.1 | Yükseltgen Maddeler | Amonyum nitrat, hidrojen peroksit | Oksijen salınımı |
| Sınıf 5.2 | Organik Peroksitler | Benzoil peroksit | Patlama ve yakma |
| Sınıf 6.1 | Zehirli Maddeler | Pestisitler, arsenik | İnsan sağlığı |
| Sınıf 6.2 | Bulaşıcı Maddeler | Enfekte örnekler, patojenler | Hastalık bulaşması |
| Sınıf 7 | Radyoaktif Maddeler | Uranyum, medikal izotoplar | Radyasyon maruziyeti |
| Sınıf 8 | Aşındırıcı Maddeler | Sülfürik asit, kostik soda | Kimyasal yanık |
| Sınıf 9 | Diğer Tehlikeli Maddeler | Lityum piller, asbest, çevre zararlı maddeler | Çeşitli riskler |
ADR 2025, 10 yeni UN numarası getirerek tehlikeli madde ve malzemelerin sınıflandırması ile etiketlemesini güncellemektedir. Bu güncellemeler özellikle elektrikli araç teknolojilerinin gelişimi ile birlikte sodyum-iyon piller ve yangın söndürme cihazları gibi yeni kategorileri kapsar.
ADR Taşımacılığının Temel Gereklilikleri
ADR taşımacılığı katı kurallar çerçevesinde gerçekleştirilen özel bir lojistik sürecidir.
Taşımacılık faaliyetlerinin her aşamasında belirli standartlara uyulması zorunludur:
- Tehlikeli Madde Faaliyet Belgesi (TMFB): İşletmelerin ADR kapsamındaki faaliyetlerinin kayıt altına alınması ve yükümlülüklerinin tespiti için Bakanlık tarafından düzenlenen belge
- Taşıma Evrakları: UN numarası, madde adı, tehlike sınıfı, ambalaj grubu bilgilerini içeren eksiksiz dokümantasyon
- Ambalajlama Standartları: Her tehlike sınıfı için onaylanmış, sızdırmaz ve dayanıklı ambalajların kullanılması
- Etiketleme ve İşaretleme: Tehlike sınıfını gösteren elmas şeklinde piktogramlar ve UN numaralarının görünür şekilde yerleştirilmesi
- Güzergah Planlaması: Nüfus yoğunluğu, hassas bölgeler ve acil durum müdahale imkanları dikkate alınarak güvenli rota belirlenmesi
- Acil Durum Planları: Kaza, sızıntı veya yangın durumunda uygulanacak prosedürlerin önceden planlanması
- Yazılı Talimatlar: Taşınan maddenin özelliklerine göre hazırlanan acil durum müdahale talimatlarının araçta bulundurulması
Bu gerekliliklerin tümü, tehlikeli madde taşımacılığı güvenliğinin sağlanması için vazgeçilmez unsurlardır. ADR yönetmeliği bu standartlara uymayanlar için ciddi idari para cezaları öngörmektedir.
ADR Sertifikasyonu ve Eğitim Süreçleri
ADR’li araçlarda önemli olan nokta sürücü sertifikasyonudur. Tehlikeli madde taşımacılığı yönetmeliği kapsamında belirlenen eğitim ve belgelendirme süreçleri şunlardır:
- Temel ADR Eğitimi: Tüm tehlike sınıfları için genel bilgi ve güvenlik kurallarını kapsayan 21 saatlik (3 gün) eğitim programı
- Uzmanlık Eğitimleri: Tank taşımacılığı, patlayıcı maddeler (Sınıf 1) ve radyoaktif maddeler (Sınıf 7) için ilave özel eğitimler
- Yazılı Sınav: Minimum 25 soru içeren ve %70 başarı oranı gerektiren çoktan seçmeli test
- Pratik Uygulamalar: Yangın tatbikatları, tehlikeli madde tanımlama ve sınıflandırma egzersizleri
- Belge Geçerliliği: ADR sertifikası 5 yıl süreyle geçerlidir ve yenileme için tazeleme eğitimi alınması zorunludur
- Sürekli Eğitim: Değişen mevzuat ve yeni güvenlik standartları hakkında düzenli bilgilendirme programları
- Tehlikeli Madde Güvenlik Danışmanı (TMGD): İşletmelerde ADR uyumluluğunu sağlamak üzere görevlendirilen uzman personel
Tehlikeli maddelerin sınıflandırılması konusunda uzmanlaşmış sürücüler, hem teorik bilgi hem de pratik deneyim açısından kapsamlı bir hazırlık sürecinden geçmektedir.
ADR’li Araç ve Ekipman Standartları
ADR açılımı kapsamında araçlar, taşınacak tehlikeli madde türüne göre özel gereksinimleri karşılamalıdır. Araç kategorileri ve teknik standartları şu şekilde belirlenmiştir:
- EX/II ve EX/III Araçları: Patlayıcı madde taşımaya uygun özel donanımlı araçlardır. Motor, elektrik sistemi ve egzoz sisteminde patlamaya karşı önlemler bulunur. Dolu tanklar için maksimum hız sınırı 60 km/s, boş ve temizlenmiş tanklar için 90 km/s olarak belirlenmiştir.
- FL Araçları: 60°C ve altında parlama noktası olan yanıcı sıvıları taşımak için tasarlanmış araçlardır. Statik elektrik boşaltma zincirleri, yangın söndürme sistemleri ve özel elektrik donanımları bulunur.
- AT Araçları: Tank içinde tehlikeli madde taşıyan, özel tank muayene belgelerine sahip araçlardır. Tank malzemesi, welding kalitesi ve basınç testleri düzenli olarak kontrol edilir.
- OX Araçları: Yükseltgen madde taşımacılığı için alüminyum dışı metallerden üretilmiş özel tanklara sahip araçlardır.
Tüm ADR araçları, tehlike sınıfına uygun turuncu levhalar, UN numarası plakaları ve tehlike etiketi bulundurmak zorundadır. Araçlarda ayrıca acil durum ekipmanları, yangın söndürme cihazları, ilk yardım malzemeleri ve sızıntı giderme kitleri bulunmalıdır.
Uyumluluk Denetimi ve Güvenlik Tedbirleri
ADR uyumluluk ve güvenlik uygulamalarını kapsar. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı, tehlikeli madde taşımacılığında etkin denetim mekanizmaları uygular.
Denetim süreçleri, belgelendirme kontrolünden araç teknik özelliklerine, yükleme prosedürlerinden acil durum hazırlığına kadar geniş bir yelpazede gerçekleştirilmektedir. ADR yönetmeliği kapsamında yapılan ihlaller, maddenin tehlike derecesine göre değişen idari para cezalarına tabidir.
Güvenlik tedbirleri açısından, taşıma güzergahlarının belirlenmesi önem taşır. Şehirlerarası yollarda Karayolları Genel Müdürlüğü, büyükşehir belediye sınırları içinde ulaşım koordinasyon merkezleri, il ve ilçe belediye sınırları içinde ise trafik komisyonları güzergah belirleme yetkisine sahiptir.
Park yerleri ve depolama alanları için de özel düzenlemeler bulunur. Tehlikeli madde yüklü araçlar, yerleşim yerlerinden uzak, güvenli ve denetlenebilir alanlarda park etmelidir. Depolama tesisleri, madde türüne uygun iklimlendirme, havalandırma ve güvenlik sistemleri ile donatılmalıdır.
Çevre koruma açısından, olası sızıntı ve kirliliğin önlenmesi için zemin izolasyonu, drenaj sistemleri ve atık yönetimi prosedürleri eksiksiz uygulanmalıdır. Ayrıca, taşımacılık faaliyetleri sırasında çevresel etki değerlendirmesi yapılarak minimum zarar ilkesi benimsenmelidir.
ADR standartlarına uyum, yasal zorunluluktur ve sürdürülebilir lojistik hizmetleri anlayışının da bir gereğidir.
ADR İle İlgili Sık Sorulan Sorular
ADR belgesi almak için hangi şartları sağlamam gerekiyor?
ADR belgesi alabilmek için en az lise mezunu olmak, geçerli bir sürücü belgesine sahip olmak, son 5 yıl içinde tehlikeli madde taşımacılığı ile ilgili ciddi bir trafik cezası almamış olmak ve sağlık raporu ibraz etmek gereklidir. Ayrıca onaylanmış bir eğitim merkezinden 21 saatlik temel ADR eğitimi alınmalı ve %70 başarı ile sınavı geçilmelidir.
ADR yönetmeliği hangi araçları kapsamamaktadır?
Türk Silahlı Kuvvetleri, Jandarma Genel Komutanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü ve Sahil Güvenlik Komutanlığının tehlikeli madde taşımacılık faaliyetleri ADR kapsamı dışındadır. Ayrıca savaş hali ve olağanüstü hallerde uygulanan özel mevzuat hükümlerine tabi taşımalar da bu kapsamda değerlendirilmez.
Tehlikeli madde taşımacılığında asgari sigorta tutarı ne kadardır?
ADR kapsamında taşımacılık yapan işletmeler, taşıdıkları maddenin türü ve miktarına göre belirlenen asgari sigorta tutarlarına sahip olmalıdır. Bu tutarlar tehlikeli maddenin sınıfı ve risk seviyesine göre değişkenlik göstermektedir. Güncel sigorta tutarları ve detaylı bilgi için Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı’nın ilgili mevzuatına başvurulmalıdır.
ADR eğitimlerini hangi kurumlar verebilir?
ADR eğitimleri, Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı’nca yetkilendirilmiş eğitim kurumları tarafından verilebilir. Bu kurumlar, onaylanmış müfredatları kullanmak, sertifikalı eğitmenler istihdam etmek ve belirlenen teknik standartlara uygun eğitim merkezlerine sahip olmak zorundadır. Eğitim kalitesini sağlamak amacıyla düzenli denetim ve değerlendirme süreçleri uygulanmaktadır.
ADR kapsamındaki araçlar için özel muayene gerekliliği var mıdır?
Evet, ADR kapsamındaki araçlar yıllık periyodik muayenelere ek olarak, ilk defa ADR belgesi alırken ve her yıl özel ADR muayenesinden geçmelidir. Bu muayenede araç donanımları, güvenlik ekipmanları, tank entegrasyonu ve elektrik sistemleri kontrol edilir. Muayene sonucunda verilen ADR uygunluk belgesi olmadan tehlikeli madde taşımacılığı yapılamaz.
